In een tijd waarin smartphones de aandacht van jong en oud volledig lijken op te slokken, voelt niet iedereen zich nog gezien. Gerda van Dijk (71) uit Rotterdam ervaart dit dagelijks in het openbaar vervoer. Waar het vroeger vanzelfsprekend was om als jongere op te staan voor een oudere passagier, lijkt die gewoonte steeds meer te verdwijnen. “De jeugd van tegenwoordig zit met hun ogen vastgelijmd aan hun telefoon en merkt niet eens dat ik sta te worstelen om mijn evenwicht te bewaren,” zegt Gerda verontwaardigd.
Laatst bevond Gerda zich in een overvolle bus, waar vrijwel alle zitplaatsen bezet waren door jongeren. “Ze hadden allemaal oordopjes in, zaten te scrollen of te typen, en geen van hen keek op,” vertelt ze. “Ik stond daar, met pijnlijke knieën en een stijve rug, terwijl zij zich volledig afsloten van de rest van de wereld. Vroeger kregen we nog een klap op onze vingers als we niet beleefd waren. Nu lijken ze in een eigen digitale wereld te leven.”
Het is een herkenbare situatie voor veel ouderen. In het verleden was het normaal om op te staan voor ouderen, zwangere vrouwen of mensen die slecht ter been waren. Kinderen leerden dit van hun ouders of op school. Tegenwoordig is dat niet meer zo vanzelfsprekend. De sociale normen lijken te veranderen en beleefdheid in het openbaar vervoer is geen garantie meer.
Uit een enquête van een Nederlandse reizigersorganisatie blijkt dat 67% van de ouderen zich weleens genegeerd voelt door jongere passagiers in het openbaar vervoer. Een kwart van hen zegt zelfs regelmatig moeite te hebben om een zitplaats te bemachtigen, ook al zijn ze duidelijk minder mobiel.
Smartphone de boosdoener?
Volgens Gerda is de belangrijkste boosdoener de smartphone. “Ik snap dat technologie een grote rol speelt in het leven van jongeren, maar het kan toch niet zo zijn dat je daardoor geen oog meer hebt voor je medemens?” vraagt ze zich af. Ze vindt het niet alleen een kwestie van beleefdheid, maar ook van bewustzijn. “Ze zitten in hun eigen wereld, verstopt achter schermen en oordopjes. Zelfs als je vlak voor hen staat, lijkt het alsof je onzichtbaar bent.”
Dat sociale media en technologie een steeds grotere rol spelen in het leven van jongeren is duidelijk. Volgens cijfers van het CBS besteden jongeren gemiddeld zo’n vijf uur per dag aan hun telefoon, en dat is exclusief het gebruik van tablets en computers. Hierdoor zijn ze vaak minder alert op hun omgeving.
Maar is technologie de enige boosdoener? Volgens gedragsdeskundigen speelt er meer mee. Professor sociale psychologie André Houtman stelt dat individualisering en een afname van gemeenschapsgevoel ook bijdragen aan het gebrek aan sociale betrokkenheid. “Vroeger waren mensen meer geneigd om zich verantwoordelijk te voelen voor elkaar, omdat er een sterkere sociale controle was. Tegenwoordig is die sociale druk veel minder, waardoor beleefd gedrag niet altijd meer vanzelfsprekend is.”
Moet je erom vragen?
Een veelgehoorde discussie rondom dit onderwerp is de vraag of ouderen expliciet moeten vragen om een zitplaats. Gerda vindt dat dit niet zou moeten hoeven. “Waarom zou ik moeten smeken om iets wat vroeger gewoon fatsoenlijk gedrag was?” vraagt ze zich af. “Het gaat niet eens om mij persoonlijk, maar om het besef dat je als samenleving naar elkaar moet omkijken.”
Sommige jongeren geven aan dat ze zich er simpelweg niet bewust van zijn. “Ik zit vaak met mijn koptelefoon op en let niet zo op mijn omgeving,” zegt een 19-jarige student. “Ik wil best opstaan als iemand het vraagt, maar ik merk het soms gewoon niet.”
Dit is voor veel ouderen juist het probleem. Door de digitalisering en de afname van persoonlijk contact, voelen ze zich steeds vaker onzichtbaar in de samenleving. “Ik wil niet de zeurende oudere zijn die klaagt over ‘de jeugd van tegenwoordig’, maar ik merk wel dat er minder aandacht is voor elkaar,” zegt Gerda.
Een kwestie van opvoeding
Gedragsdeskundigen wijzen erop dat sociale omgangsvormen veranderen door technologische ontwikkelingen en individualisering. Waar beleefdheid vroeger actief werd aangeleerd, ligt de nadruk tegenwoordig meer op persoonlijke vrijheid en comfort. Toch benadrukken veel ouderen dat respect voor anderen tijdloos zou moeten zijn.
Volgens pedagoge Lisa Vermeer begint het probleem al bij de opvoeding. “Als kinderen nooit meekrijgen dat het normaal is om op te staan voor iemand die het nodig heeft, hoe moeten ze dat dan als volwassene begrijpen? Ouders en scholen spelen hier een grote rol in.”
Ouders kunnen een verschil maken door hun kinderen aan te moedigen om bewuster met anderen om te gaan. Dit kan al door simpele dingen, zoals leren groeten, ruimte maken voor anderen en respect tonen voor mensen die hulp nodig hebben.
Een simpele oplossing
Voor Gerda is de oplossing simpel: “Kijk eens op van je scherm en wees je bewust van je omgeving. Een klein gebaar, zoals opstaan voor iemand die het harder nodig heeft, maakt de wereld net iets vriendelijker.”
Gelukkig zijn er ook nog jongeren die wél rekening houden met ouderen. Gerda herinnert zich een moment dat een meisje van een jaar of zestien direct opstond en haar met een vriendelijke glimlach haar plek aanbood. “Dat maakte mijn dag goed,” zegt ze. “Het bewijst dat niet alle jongeren onbeleefd zijn. Maar ik hoop dat het ooit weer de norm wordt, in plaats van de uitzondering.”
Zolang dat niet het geval is, blijft Gerda zich ergeren aan de overvolle bussen waarin jongeren hun blik strak op hun scherm houden – zonder oog te hebben voor de wereld om hen heen.
