Het is al langer bekend dat vrouwen vaker te maken krijgen met hersenaandoeningen zoals alzheimer en multiple sclerose (MS). Uit onderzoek blijkt dat vrouwen zelfs twee tot drie keer zo vaak door deze ziekten worden getroffen als mannen. Maar waarom is dat verschil zo groot? Wetenschappers denken nu een belangrijke oorzaak te hebben gevonden in onze genen en hormonen.
Het gen dat de hersenen beïnvloedt
Volgens onderzoekers speelt één specifiek gen een grote rol in dit verschil: het zogeheten Kdm6a-gen. Dit gen bevindt zich op het X-chromosoom en is betrokken bij ontstekingsprocessen in de hersenen. Omdat vrouwen twee X-chromosomen hebben en mannen slechts één, hebben vrouwen ook twee kopieën van dit gen. Dat betekent dat er bij vrouwen meer activiteit kan ontstaan in de immuuncellen van het centrale zenuwstelsel, de zogenaamde microglia.
Deze cellen beschermen normaal gesproken de hersenen, maar als ze te actief worden, kunnen ze schade veroorzaken. Dat zorgt ervoor dat vrouwen gevoeliger zijn voor ziekten waarbij ontsteking in de hersenen een rol speelt, zoals alzheimer en MS. Daarnaast kan die overactiviteit ook leiden tot klachten als concentratieproblemen en geheugenverlies tijdens de overgang, wat veel vrouwen herkennen als “brain fog”.
Onderzoekers van de Universiteit van Californië, onder leiding van dr. Rhonda Voskuhl, hebben dit getest bij muizen met MS. Toen zij het Kdm6a-gen bij vrouwelijke muizen uitschakelden, verbeterde hun toestand duidelijk. Bij mannelijke muizen gebeurde dat niet. Volgens Voskuhl laat dit zien dat vrouwen simpelweg meer van dit gen hebben om te beïnvloeden.
Waarom vrouwen vaker dementie krijgen
De cijfers over dementie laten hetzelfde patroon zien. Ongeveer één op de drie vrouwen krijgt in haar leven te maken met dementie, tegenover één op de zeven mannen. De kans dat dit aantal stijgt, is groot door de vergrijzing. Naarmate mensen ouder worden, stijgt het risico op hersenaandoeningen, en vrouwen leven gemiddeld langer dan mannen.
Maar leeftijd is niet de enige factor. Biologie speelt ook een belangrijke rol. Voskuhl legt uit dat het verschil tussen mannen en vrouwen te maken heeft met de samenwerking tussen het X-chromosoom en vrouwelijke hormonen zoals oestrogeen. Tijdens de vruchtbare jaren helpt oestrogeen om ontstekingen te remmen en de hersenen te beschermen. Tegelijk zorgt het X-chromosoom voor een actief immuunsysteem, wat nuttig is om infecties te bestrijden.
Zodra de overgang begint en de hoeveelheid oestrogeen afneemt, verdwijnt die beschermende werking. Wat overblijft, is het X-chromosoom dat juist ontstekingen aanwakkert. Daardoor neemt het risico op hersenziekten toe. Dit verklaart waarom veel vrouwen na hun vijftigste ineens meer last krijgen van geheugenproblemen of andere cognitieve klachten.
Voskuhl beschrijft dit als een soort compromis van de natuur: tijdens de jonge jaren helpt een actief immuunsysteem vrouwen te overleven en hun kinderen te beschermen. Maar op latere leeftijd keert die overactiviteit zich tegen hen, omdat het beschermende oestrogeen dan wegvalt.
De rol van hormonen en ontstekingen
Het verband tussen hormonen en hersenontstekingen is complex, maar steeds meer onderzoek wijst in dezelfde richting. Oestrogeen werkt als een natuurlijke beschermer voor de hersenen. Het vermindert ontstekingen, beschermt zenuwcellen en helpt bij het herstel van hersenweefsel. Daarom hebben vrouwen tijdens hun vruchtbare jaren minder kans op neurologische aandoeningen.
Na de overgang verandert dat. Het lichaam produceert minder oestrogeen, waardoor ontstekingsreacties in de hersenen toenemen. Deze reacties kunnen op de lange termijn schade veroorzaken aan zenuwcellen. Het gevolg is een groter risico op ziekten zoals alzheimer, MS en andere vormen van neurodegeneratie.
Sommige wetenschappers denken dat dit ook de reden is waarom veel vrouwen tijdens de overgang last hebben van concentratieproblemen en vermoeidheid. Hun hersenen moeten zich aanpassen aan een nieuwe hormonale balans.
Mogelijke nieuwe behandelingen
Onderzoek naar deze verschillen tussen mannen en vrouwen opent nieuwe deuren voor behandeling. Voskuhl en haar team zien veelbelovende resultaten bij het gebruik van metformine, een medicijn dat normaal gesproken wordt voorgeschreven bij diabetes type 2. Bij vrouwelijke muizen met MS bleek metformine de ontstekingsreactie in de hersenen te verminderen en het ziekteverloop te verbeteren.
Volgens Voskuhl zou dit medicijn mogelijk ook helpen bij vrouwen met hersenaandoeningen zoals MS of alzheimer, maar ze benadrukt dat dit goed onderzocht moet worden. “Behandelingen moeten apart getest worden bij vrouwen,” zegt ze, “omdat hun hormonale en genetische situatie anders is dan die van mannen.”
Daarnaast ziet ze mogelijkheden in hormoontherapie. Veel vrouwen gebruiken tijdens of na de overgang oestrogeenpleisters om overgangsklachten te verminderen. Maar die zijn niet specifiek ontworpen om de hersenen te beschermen. Bovendien kleven er risico’s aan langdurig gebruik, zoals een verhoogde kans op hart- en vaatziekten.
Voskuhl denkt dat er betere alternatieven zijn. Ze verwijst naar estriol, een milde vorm van oestrogeen die al is getest bij vrouwen met MS. Na twaalf maanden behandeling bleken hun hersenen beter beschermd en namen de klachten af. Inmiddels wordt estriol ook onderzocht bij gezonde vrouwen die last hebben van concentratieproblemen tijdens de overgang. Dit zou niet alleen kunnen helpen tegen “brain fog”, maar mogelijk ook het risico op alzheimer verlagen.
Vrouwen en hersengezondheid: een nieuw perspectief
Het onderzoek van Voskuhl benadrukt hoe belangrijk het is om verschillen tussen mannen en vrouwen serieus te nemen in de medische wereld. Lange tijd werden medicijnen en behandelingen vooral getest op mannen, waardoor de specifieke behoeften van vrouwen onderbelicht bleven.
Nu blijkt dat vrouwen niet alleen andere hormonale reacties hebben, maar ook een uniek genetisch profiel dat invloed heeft op hun hersengezondheid. Dit inzicht kan leiden tot betere, meer gerichte behandelingen in de toekomst.
Daarnaast laat het onderzoek zien dat leefstijl ook een rol speelt. Gezonde voeding, voldoende slaap en stressvermindering helpen om ontstekingsprocessen in de hersenen af te remmen. Regelmatig bewegen en sociale contacten onderhouden blijken bovendien belangrijk voor het behoud van een gezonde hersenfunctie.
Hoewel het nog jaren kan duren voordat nieuwe behandelingen breed beschikbaar zijn, is de boodschap duidelijk: vrouwen hebben een andere biologische kwetsbaarheid als het gaat om hersenziektes, maar ook unieke mogelijkheden om hun gezondheid te beschermen. Door meer te leren over de invloed van genen en hormonen kunnen we beter begrijpen hoe ziekten als alzheimer en MS ontstaan – en vooral hoe we ze kunnen voorkomen.
